Janusz Kurtyka był wybitnym mediewistą, badaczem dziejów polskiego możnowładztwa z okresu średniowiecza, jak również znawcą najnowszej historii Polski, w szczególności historii powojennego podziemia antykomunistycznego, którego badaniu oraz upamiętnianiu poświęcił ponad połowę swojego życia.
Od początku swojego społecznego i publicznego zaangażowania prowadził działalność proniepodległościową. W okresie PRL wyrażał to poprzez aktywną działalność w opozycji antykomunistycznej i Niezależnym Zrzeszeniu Studentów. Był zaangażowany od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. w pionierskie prace badawcze nad historią zrzeszenia WiN i powojennego podziemia antykomunistycznego. Równolegle z działalnością naukową prowadził działalność propaństwową, której kluczowym momentem był okres kierowania Instytutem Pamięci Narodowej w latach 2005-2010.
Dla Janusza Kurtyki najważniejszym zagadnieniem była idea wolności, której drzwi starał się otwierać swoją działalnością, historyka, urzędnika, ale przede wszystkim patrioty. Chciał Polski wolnej i niepodległej. Jako historyk z wykształcenia i pasji wiedział, że tylko przez szerokie i wnikliwe poznanie dziejów ojczystych można budować aktywne społeczeństwo obywatelskie.
Rola Janusza Kurtyki w polskiej przestrzeni publicznej
Odkłamywanie historii w oparciu o pojęcie wolności było kluczem w działalności Janusza Kurtyki w przestrzeni publicznej
historia jego życiem
Janusz Kurtyka pochodził z Krakowa, w którym urodził się 13 sierpnia 1960 roku. Jego rodzice pochodzili z podtarnowskiego Radłowa, z którego w latach pięćdziesiątych przenieśli się do Krakowa, gdzie ojciec, Stanisław, rozpoczął studia na AGH. Dzieciństwo i wczesną młodość Janusz Kurtyka spędził w Nowej Hucie, gdzie w ramach stalinowskiego planu sześcioletniego (1949–1955) powstał wielki kombinat metalurgiczny wraz z „idealnym miastem socjalistycznym”. Już jako młody człowiek zaczął angażować się w życie społeczne. Był uczestnikiem samorządu szkolnego, ponadto redagował szkolny periotyk „Po prostu”. Uprawiał sport, trenował m.in. siatkówkę i karate.
Już w wieku licealnym zaczął silniej interesować się historią. Startował w olimpiadach historycznych. Czytał literaturę historyczną, prace związane z Józefem Piłsudskim. Na podstawie jego pism kształtował samodzielnie swój światopogląd. W październiku 1979 r. Janusz Kurtyka rozpoczął studia w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zaangażował się wówczas w działalność Koła Naukowego Historyków Studentów UJ. Po wprowadzeniu stanu wojennego kierował pracami Koła, oficjalnie zawieszonego, jednak faktycznie kontynuującego działalność.
Podczas studiów na UJ Janusz Kurtyka zainteresowania swoje skupił na okresie średniowiecza w Polsce. W 1983 r. obronił pracę magisterską Morawicka linia Toporczyków w XIII do XV w. Studium historyczno-genealogiczne, ocenioną jako bardzo dobrą. Jego mistrzami byli profesorowie Zbigniew Perzanowski, Jerzy Wiśniewski, Karol Buczek, Antoni Gąsiorowski. Niełatwego warsztatu historyka mediewisty w praktyce nauczył się po skończonych studiach, podejmując pracę etatową w prestiżowej Pracowni Słownika Historyczno-Geograficznego Małopolski w Średniowieczu Instytutu Historii PAN w Krakowie. Wielokrotnie później powtarzał, że w żadnym innym miejscu nie mógłby zdobyć takiego warsztatu naukowego, jak w Pracowni Słownika.
DOROBEK NAUKOWY
Z dorobku naukowego znany jest przede wszystkim jako autor monumentalnego dzieła Tęczyńscy. Studium z dziejów możnowładztwa małopolskiego w średniowieczu (Kraków 1997). Dla innych i przyszłych badaczy praca ta (poprawiona i uzupełniona dysertacja doktorska) stała się wzorcem gruntownej monografii genealogicznej. W 2000 r. na podstawie rozprawy Latyfundium tęczyńskie. Dobra i właściciele (XIV–XVII wiek) (Kraków 1999) uzyskał stopień doktora habilitowanego. Zainteresowania, dotyczące rodów możnowładczych, rozwinął w badaniach nad monarchią ostatnich Piastów, wydając książkę Odrodzone królestwo (Kraków 2001), stanowiącą kompendium wiedzy i aktualnych badań, dotyczących procesów politycznych w łonie państwa polskiego na przełomie XIII i XIV wieku, sytuacji międzynarodowej Polski, ideologii władzy monarszej i modernizacji odrodzonego Królestwa Polskiego. Janusz Kurtyka dał się poznać się jako niezrównany badacz i edytor źródeł z historii Podola, krainy pogranicza polsko-ukraińskiego, czego owocem jest książka Podole w czasach jagiellońskich (Kraków 2011), wydana już po jego śmierci staraniem rodziny.
Równolegle z pracami mediewistycznymi prowadził Janusz Kurtyka badania, dotyczące polskiej historii najnowszej. W 1989 r., jeszcze w drugim obiegu wydawniczym, opublikował pierwszą krajową biografię gen. Leopolda Okulickiego, ps. „Niedźwiadek”. W 1994 roku objął funkcję redaktora naczelnego „Zeszytów Historycznych WiN-u”. Kurtyka uczynił z „Zeszytów” w pełni profesjonalne czasopismo naukowe. Jak wyliczył jego bliski współpracownik Wojciech Frazik: „w sumie jako redaktor naczelny opublikował 27 numerów „Zeszytów Historycznych WiN-u” (numery 5–31 w latach 1994–2009), na które złożyły się 564 artykuły, wspomnienia, edycje źródłowe, recenzje i biogramy.”
W WALCE O NIEPODLEGŁOŚĆ
Życie w niesuwerennym kraju, jakim był PRL, wpłynęło na świadomość Janusza Kurtyki, który wybrał drogę niepodległościową. Od 1980 r. Janusz Kurtyka związał się z opozycją antykomunistyczną. Znalazł się wśród założycieli Niezależnego Zrzeszenia Studentów na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UJ. Z ramienia NZS wszedł w skład Rady Naukowej Instytutu Historii UJ oraz Rady Wydziału Filozoficzno-Historycznego. W lutym 1981 r. uczestniczył w strajku NZS, którego celem była walka o rejestrację Zrzeszenia. Współorganizował wtedy odczyty dla protestujących studentów, które miały udowodnić, wbrew kłamliwej propagandzie komunistów, że strajk nie służy jedynie przerwaniu zajęć dydaktycznych. W 1980 r. zainicjował wyjazd studentów UJ na odsłonięcie pomnika poświęconego ofiarom Grudnia ’70 w Gdańsku. Rok później wszedł w skład komitetu obchodów Święta Niepodległości, organizowanego we współpracy z MKS Małopolska NSZZ „Solidarność”.
Po wprowadzeniu stanu wojennego współtworzył konspiracyjną Radę Programową NZS. Rozpoczął tworzenie niezależnej od struktur NZS grupy konspiracyjnej w Nowej Hucie. Grupa ta zajmowała się produkcją kolców rzucanych pod koła samochodów milicyjnych podczas starć komunistycznych formacji represji z manifestantami nowohuckimi, a także wyszukiwaniem odpowiednich miejsc dla nadajników Radia „Solidarność”. Był pomysłodawcą urządzeń podsłuchowych umożliwiających rejestrowanie radiostacji resortowych. Janusz Kurtyka zorganizował także grupę kontrwywiadowczą, mającą chronić NZS przed penetracją SB. To było prawdziwe novum, bowiem NSZZ „Solidarność” przez cały swój okres legalnej działalności była ruchem otwartym. W związku z zaangażowaniem w działalność opozycyjną był rozpracowywany przez SB, z czego zdawał sobie sprawę.
W SŁUŻBIE RZECZYPOSPOLITEJ
Po odzyskaniu przez Polskę niezależności od ZSRS ukierunkował swoje życie na służbę państwu polskiemu. W latach dziewięćdziesiątych minionego wieku blisko związał się z weteranami walk o niepodległość Polski. Ważną rolę we wprowadzeniu Janusza Kurtyki w środowisko kombatanckie żołnierzy podziemia niepodległościowego odegrał Andrzej Zagórski (ps. „Mścisław”), żołnierz AK. Stał się jednym z najwybitniejszych dokumentalistów i badaczy dziejów konspiracji niepodległościowej lat 1939–1956. Aktywność Janusza Kurtyki w „Zeszytach Historycznych WiN-u” i w życiu publicznym kraju zaowocowały wyborem jego kandydatury na prezesa Zarządu Głównego Stowarzyszenia Społeczno-Kombatanckiego „Wolność i Niezawisłość” w 2003 r. (wybór potwierdzano 2005 i 2007 r.). Redagowane przez niego „Zeszyty Historyczne WiN-u” otrzymały Nagrodę im. Jerzego Łojka (2001), przyznawaną przez Fundację im. Jerzego Łojka przy Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku.
Był znakomitym i wymagającym nauczycielem (profesorem) akademickim na uczelniach w Państwowej Wyższej Szkole Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu i w Wyższej Szkole Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum” w Krakowie.
Zaangażował się także w działalność publiczną, będąc najpierw pierwszym dyrektorem Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie (2000–2005), a następnie wybranym przez Sejm prezesem IPN w latach 2005–2010. Na tych eksponowanych stanowiskach dał się poznać jako doskonały organizator i menadżer. Przywódcze zdolności z jednej strony zjednywały mu ludzi, chcących realnych zmian w obszarze polityki historycznej ukierunkowanej na promowanie polskich bohaterów, w tym „Żołnierzy Wyklętych” oraz akcentującej konieczność rozliczenia z komunistycznym reżimem. Z drugiej strony postawa ta wzbudzała sprzeciw niektórych mediów i elit, wywodzących się z komunistycznej nomenklatury, co było przyczyną licznych ataków w przestrzeni publicznej na jego osobę.
Jako prezes IPN był inicjatorem ustanowienia Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych, upamiętniającego bohaterów powstania antykomunistycznego. Dbał o pamięć o ofiarach Zbrodni Katyńskiej i o prawdzie tej sowieckiej zbrodni. Ostatnią książką, którą na kilka dni przed swoją tragiczną śmiercią promował, był tom pt. Zbrodnia Katyńska. W kręgu prawdy i kłamstwa (IPN 2010).
ŚMIERĆ NA SŁUŻBIE
Janusz Kurtyka zginął 10 kwietnia 2010 r. pod Smoleńskiem w katastrofie samolotu rządowego, wiozącego polską delegację na czele z prezydentem RP, Lechem Kaczyńskim, na obchody 70. rocznicy Zbrodni Katyńskiej. Pochowany został w Alei Zasłużonych na krakowskim Cmentarzu Rakowickim. Odznaczony został Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (7 IV 2009 r.), a pośmiertnie Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (19 IV 2010 r.).
UPAMIĘTNIENIE
W 2016 roku powstała Fundacja jego imienia, która kontynuuje jego dzieło. Objawia się to przyznawaniem co roku Nagrody im. Janusza Kurtyki oraz utworzeniem Biblioteki, skupiającej księgozbiór Patrona. Sama działalność Fundacji ukierunkowana jest na kontynuowanie myśli niepodległościowej i wolnościowej Janusza Kurtyki.
W 2014 roku Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich rozpoczęło przyznawanie Nagrody im. Janusza Kurtyki za publikacje o tematyce historycznej.
Janusz Kurtyka został także upamiętniony przez IPN. Jego imieniem nazwano warszawski Przystanek Historia – centrum edukacyjne funkcjonujące przy IPN. Ponadto w centrali IPN, w Warszawie, znajduje się, odsłonięta w 60. rocznicę urodzin, tablica upamiętniająca byłego prezesa tej instytucji.
W ramach upamiętnienia IPN wydał publikacje poświęcone Januszowi Kurtyce. Były to przede wszystkim:
- Obudzić naród do wielkości… Wystąpienia Janusza Kurtyki przed Parlamentem RP 2005–2010;
- Rzeczpospolita wolnych ludzi. Janusz Kurtyka w mediach – wybór wywiadów, artykułów, oświadczeń z lat 2000– 2010;
- Janusz Kurtyka. Rzeczypospolitej historyk i urzędnik;
- Z dziejów agonii i podboju. Prace zebrane z zakresu najnowszej historii Polski;
- Biuletyn IPN. Numer specjalny 2010;
- „Zeszyty Historyczne WiN-u”, nr 32–33: Historia i pamięć. Księga dedykowana Januszowi Kurtyce.
We wrześniu 2020 roku Festiwal Filmowy Niezłomni Niepokorni Wyklęci uhonorował pośmiertnie Janusza Kurtykę Sygnetem Niepodległości.
Ważnym aspektem upamiętnienia było uchwalenie w 2020 roku przez Radę Miasta Stołecznego Warszawy nadania imienia Janusza Kurtyki jednej z ulic na warszawskim Mokotowie, znajdującej się tuż przy siedzibie IPN.
Decyzją Rady Miasta Krakowa w 2021 roku Janusz Kurtyka został patronem ronda w pobliżu Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa „Nila” w Krakowie.
Janusz Kurtyka posiada także swój pomnik, odsłonięty w 2014 roku w podkrakowskiej Morawicy – miejscowości związanej z jego dorobkiem badawczym oraz w Panteonie Bohaterów Sanktuarium Narodowego na Cmentarzu Poległych w Bitwie Warszawskiej w Ossowie (odsłonięty w 2015 r).
14 kwietnia 2011 roku na terenie Państwowej Wyższej Szkoły Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu został odsłonięty obelisk, upamiętniający ofiary Zbrodni Katyńskiej oraz katastrofy smoleńskiej, w tym w sposób szczególny parę prezydencką, Lecha i Marię Kaczyńskich oraz Janusza Kurtykę, byłego profesora tej uczelni.
Januszowi Kurtyce poświęcono tablice pamiątkowe:
- na Pałacu Konopków w Wieliczce (odsłonięta 13 sierpnia 2010 r.) – budynek ten, jako dyrektor krakowskiego IPN, odrestaurował i przekształcił w siedzibę oddziału;
- w kościele św. Kazimierza w Krakowie (odsłonięta 8 kwietnia 2011 r.) – naprzeciw głównej siedziby biur krakowskiego oddziału IPN;
- w Węgrowie (odsłonięta 9 kwietnia 2013 r.);
- w kościele św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny w Krakowie (odsłonięta 14 kwietnia 2013 r.).
W 2010 r. odsłonięto również tablicę pamięci Janusza Kurtyki na elewacji siedziby IPN, przy ul. Towarowej 28, w Warszawie. W związku z wyburzeniem budynku tablica ta została zdjęta. Trwają starania, by w miejscu dawnej siedziby IPN wmurować symboliczny znak i umieścić na nim zdjętą tablicę.
Przesłanie Janusza Kurtyki
Działalność Janusza Kurtyki to ciąg pewnych myśli, idei, które możemy zawrzeć w poniższych kategoriach